Dikkat eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) okul öncesi dönem ve okul çağı çocuklarında belirgin hale gelen bir bozukluktur.

DEHB, çocukluk çağının iyi tanımlanmış en önemli psikiyatrik sorunlarının başında gelir. Dünya Sağlık Örgütü ve Amerika Psikiyatri Birliği başta olmak üzere sağlık ile ilgili tüm otorite kuruluşlar bu hastalığı tanımışlardır.

DEHB, çocuğun bilerek yaptığı bir davranış sorunu değildir, tıbbi bir tanıdır.

Çocuğun davranışlarını kontrol etmesi ve dikkatini vermesinde sorun vardır. “Bir türlü yerinde durmayan,” “hayallere dalan”, “düşünmeden davranan”, “dalgın, unutkan” …vs. gibi pek çok sıfatla nitelendirilen çocuklardır. “Hiperaktivite”, aşırı hareketlilik anlamına gelmektedir; ancak bu terim DEHB olan çocukların tümünü iyi anlatan bir terim değildir, çünkü hiperaktivite olmadan da DEHB olabilir.

Bazı çocuklarda en belirgin şikayet dikkat süresinin çok kısa olmasıdır. Yani DEHB olan çocukların bir kısmında aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ile ilgili belirtiler ön plandayken bir kısmında dikkatsizlik ile ilgili şikayetler ön plandadır. DEHB’ye neden olan psikososyal etkenler de vardır. Duygusal yoksunluk, zorlayıcı yaşam olayları, anne-baba ve çocuk ilişkileri ile aile işleyişindeki bozukluklar, ailede ruhsal hastalık öyküsü olması gibi nedenler DEHB’ye sebep olmaktan çok DEHB’yi hazırlayıcı ve ortaya çıkışını kolaylaştırıcı faktörler olarak kabul edilirler. DEHB, asla ailenin tutarsız tutumları ya da sınır sorunu sonucunda oluşmaz.

Çocuk gelişim uzmanı aile danışmanı yazar pınar bilecen

Hiperaktivite belirtileri

Yerinde duramazlar
Oturması gerektiği halde oturamazlar,
Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çekerler
Yerli yersiz koşup tırmanırlar
Çok konuşurlar
Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını yapıştırırlar
Her zaman bir şeylerle uğraşırlar
Sırasını beklemekte zorlanırlar
Olaylara veya konuşmalara müdahale edip yarıda keserler

DEHB’nun ortaya çıkışını kolaylaştırdığı düşünülen çevresel faktörler: Gebelik esnasındaki faktörler:

Alkol kullanımı
İlaç kullanımı
Kötü beslenme
Sigara kullanımı Kimyasal zehirler (ör: kurşun)

Çoğul gebelik Doğum ve Doğumdan sonraki faktörler:

Zor doğum, doğum esnasında ya da sonrasında yaşanan tıbbi sorunlar
Erken doğum
Düşük doğum ağırlığı
Merkezi sinir sistemi İnfeksiyonları
Demir eksikliği Kimyasal zehirler (ör: kurşun)

Çocuklarda Depresyon kendisini huzursuzluk, hırçınlık, hiperaktivite, dikkat sorunları gibi erişkinlerden farklı belirtilerle seyredebilir ve bu nedenle DEHB kliniğini taklit edebilir. Kaygı (anksiyete) Bozukluklarında görülen tedirginlik, yerinde duramama gibi belirtiler bazen DEHB ile karıştırılabilir. Özgül Öğrenme Güçlüğü ya da Zihinsel Gelişme Gerilikleri de karışabilecek diğer önemli durumlardır. Sadece okulda dikkat sorunları varsa ve beraberinde okul başarısızlığı öyküsü varsa bu ihtimal akla gelmelidir; öğretmenler çocuğun öğrenme zorluklarına bağlı sorunlarını sıklıkla “dikkat eksikliği” ile karıştırabilmektedirler.

DEHB ile beraber sık görülen durumlar nelerdir?

DEHB olan çocuklar diğer bazı bozuklukların gelişmesi ya da beraber görülmesi için artmış risk taşırlar:

∗Davranım Bozukluğu
∗ Depresyon
∗ Anksiyete Bozuklukları (takıntılar, korkular, kaygılar,…)
∗ Gelişimsel (ör: motor becerilerinde) gecikmeler
∗ Öğrenme Güçlükleri (okuma, yazılı-anlatım , matematik, karma)
∗ Tourette Bozukluğu ve diğer Tik Bozuklukları
∗ Bipolar Affektif Bozukluk ? (çocukluk döneminde tanısı henüz tartışmalıdır)
∗ Enürezis Nokturna (gece altını ıslatma) Bu bozukluklar DEHB olan çocukların 2/3’sinde gözlenebilir. Bu nedenle tanı konulur konulmaz bu yöndeki değerlendirmelerin yapılması, eşzamanlı diğer bozuklukların da araştırılması gerekir

DEHB bulunan çocukların anne-babaları için Dr. Russel Barkley tarafından önerilen 10 kural:

1. Kurallar koyduğunuz zaman bunların çok spesifik olmasına dikkat edin ve onları yazıp asın
2. Ödülleriniz çocuk için anlamlı ve güçlü ödüller olsun
3. Sık sık geri bildirim verin, çocuğunuza onun ne yaptığının farkında olduğunuzu gösterin
4. Çocuğunuza beklentileri ve planları konusunda yardım edin
5. Çocuğunuzun iyi günleri olabileceği gibi kötü günleri de olabileceğini göz önünde bulundurun
6. Olumsuzluklar, yapamadığı şeyler ve cezalar hakkında odaklanmaktan ziyade olumlular üzerinde odaklanın
7. Bir karakter sorunuyla değil biyolojik bir sorunla mücadele etmekte olduğunuzu daima akılda tutun
8. Çok konuşup nasihat vermeyin, davranışlarınız daha öğretici olacaktır
9. Espiri anlayışınızı kaybetmeyin ve sabırlı olun
10. Kendiniz ve çocuğunuza karşı hoşgörülü olun.

Bu işte birliktesiniz ve elinizden geleni yapıyorsunuz
DEHB ile sıklıkla karışabilecek hastalık ve bozukluklar
Karşıt olma karşı gelme bozukluğu
Davranım bozukluğu
Özgül öğrenme bozukluğu
Depresyon ve bipolar bozukluk
Kaygı bozuklukları
Tik bozuklukları
Tiroid bezi hastalıkları Beyinde yapısal bazı bozukluklar
Bazı ilaçların yan etkileri Bazı nörolojik bozukluklar
Kansızlık Frajil-X sendromu
Kurşun zehirlenmesi

Erken ve zor doğum gibi doğum travmaları, çoğul gebelikler, enfeksiyonlar, annenin hamileliğinde sigara, alkol ve uyuşturucu gibi maddeleri kullanmış olması, çocuklarında DEHB gelişimine neden olabilir. DEHB’nin ilk belirtileri, anne karnında iken dahi fark edilebilir. Anneler hamilelik döneminde bebeklerinin karınlarında fazlaca hareketli olduğundan bahsederler. DEHB’li bebeklerin bir kısmı ilk iki yaşta aşırı huzursuzluk, uykusuzluk, sürekli ağlama, yemeği reddetme belirtileri gösterebilir. Bu şikâyetlerle çocuk sağlığı hekimlerine götürüldüklerinde genelde herhangi bir neden bulunamaz ya da “gazlı bebek” tanısı konulur.

DEHB’li ergende sık gözlenen özellikler

Derslere ilgisizlik ve eskiye oranla ders başarısında düşüklük: Özellikle zihinsel yetileri iyi olan çocuklarda, ergenlik dönemine kadar düzenli ders çalışmasalar da ortalama hatta ortalamanın üzerinde akademik başarı elde edilebilir. Ancak ders sayısı ve derslerin zorluk derecesinin artması nedeniyle ergenlik döneminden sonra akademik performans hızlıca düşebilir. Bu düşüş ergenin derse olan isteksizliğini daha da arttırır. Ergen derslerden tamamen kopar. Önemli sınavlara hazırlanırken belli bir tempoyu yakalayamaz. Sınav başarıları beklenenin altında seyreder.

Eğitsel tedbir alınan DEHB’li çocuklar

Eğitsel değerlendirme ve tanılama, Millî Eğitim Bakanlığına bağlı rehberlik ve araştırma merkezlerinde (RAM) yapılır. Çocuk ve Ergen Psikiyatristi tarafından DEHB tanısı konulan çocukların eğitsel haklarını alabilmeleri için RAM’da yapılan eğitsel değerlendirme sonucunda eğitsel açıdan DEHB ihtiyaçlarının belirlenmesi gerekir. Bunun için, öncelikle takibini yapan hekimden alınan sağlık raporu ve okuduğu okulun idaresi tarafından düzenlenen, çocuğun akademik değerlendirmesini ve yapılan gözlem sonuçlarını içeren formlar alınmalıdır. Sonrasında ister aileler çocuğun okulunun bağlı bulunduğu RAM’dan online randevu alabilir veya okullar resmî olarak RAM’dan randevu talep edebilirler.

Randevu günü çocuk ve ilgili raporlarla RAM’a gidilir. Çocuk RAM’da çalışan uzman kişiler tarafından bire bir eğitsel değerlendirmeye alınır ve bilişsel alanı ölçen testler uygulanabilir. Sonunda eğitsel açıdan tanılanır ve eğitim ihtiyacı belirlenip aile ve okulu ile paylaşılır. Bu değerlendirmeler sonucunda, zekâsı açısından ek olarak eğitsel tedbire ihtiyacı olmayan DEHB’li çocuklar kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları kapsamına alınır.

Okullarda oluşturulan Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Kurulunun düzenlediği, ailenin ve öğretmenlerin katıldığı bir toplantı sonrasında çocuğun BEP’i hazırlanır ve uygulanır. BEP, her çocuk için özeldir.
Eğitsel tedbir alınan DEHB’li çocuklar, örgün eğitim içerisinde akranları ile aynı müfredat ile eğitim almakta, ancak kazanımları mevcut sorunlarına özel olarak değerlendirilmektedir. Bunun için; okul rehberlik servisi, okul müdürü, öğretmenler ve ailenin ortak kararı ile, çocuğun mevcut durumu ve ihtiyaçları belirlenir.

Her DEHB’li çocuk için özel ve farklı olan bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) sonucunda, çocuğun eğitim hakkı korunmuş olur. Ihtiyaç hâlinde çocuk, okullarda bulunan destek eğitim odasından faydalanabilir. Çocuğun takibine göre gerekli görüldüğünde BEP tekrar yapılandırılır. Eğitsel tedbiri olan her DEHB’li çocuk için mutlaka BEP hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. Aile, BEP’in okul tarafından uygulanmasının takipçisi olmalıdır.